Πανεπιστημιακή Εργασία: ΣΥΛΛΟΓΗ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΑΓΡΙΝΙΟΥ- ΚΑΠΝΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ

Η εργασία εντάσσεται στο ερευνητικό πλαίσιο της επιστήμης της Λαογραφίας.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τι καθιστά την Ελλάδα τόσο μοναδική, διακρίνοντας την από τις υπόλοιπες χώρες των Βαλκανίων και όχι μόνο;

Αβίαστα θα απαντούσαμε η πολιτισμική ταυτότητα της. Οι ιδιαίτερες εκείνες αξίες, τα ιδανικά, η κουλτούρα, τα ήθη και τα έθιμα της. Τα διάφορα μουσεία, τα αξιοθέατα, τα οποία αυτή ενέχει στο εσωτερικό της, που αποτελούν πόλο έλξης ανθρώπων διαφορετικών εθνικοτήτων, οι οποίοι καταφθάνουν στον ελλαδικό χώρο, με μοναδικό σκοπό να γευτούν το μεγαλείο του. Ποιος θα μπορούσε να λησμονήσει τα αγάλματα και τις αναθηματικές επιγραφές προς τιμήν ηρώων- αγωνιστών οι οποίοι θυσιάστηκαν στον βωμό θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως αυτών της ελευθερίας και της δημοκρατίας;

Η διατήρηση, επομένως, των προαναφερθέντων πολιτιστικών στοιχείων θα πρέπει να αποτελεί επιτακτικό μέλημα του κοινωνικού συνόλου, καθώς η πολιτισμική βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την κοινωνική και ιδιαίτερα με την ατομική ταυτότητα, διότι μας θυμίζει τις ρίζες μας, το παρελθόν μας.

Η υποχρέωση, λοιπόν, να διατηρηθεί ο ελληνικός πολιτισμός, με οδήγησε στο να εκπονήσω την παρούσα εργασία, θεωρώντας χρήσιμο να αναφερθώ στον τόπο, όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα, το Αγρίνιο. Η αγάπη μου, επομένως, προς την πόλη αυτή και η ανάγκη να συμβάλλω στην διατήρηση της πολιτισμικής ταυτότητας της αποτέλεσαν τα κίνητρα μου, προκειμένου να προβώ στην αναζήτηση πληροφοριών, σχετικών με ένα τομέα, μέσω του οποίου αναδείχθηκε η πόλη του Αγρινίου σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, τον αγροτικό. Ειδικότερα, στο κέντρο του ενδιαφέροντος τοποθέτησα την καλλιέργεια των καπνών, που γνώρισε σημαντική άνθηση στις αρχές του 20ου αιώνα.

Αρχικά, λοιπόν, ας πούμε δύο λόγια για την πόλη του Αγρινίου...

Η ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΑΓΡΙΝΙΟΥ

Το Αγρίνιο, λοιπόν, είναι πόλη του νομού Αιτωλοακαρνανίας, στην Περιφέρεια της Δυτικής Ελλάδας. Αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα στο δυτικό τμήμα της χώρας. Τα εδάφη γύρω από την περιοχή του Αγρινίου είναι αλλουβιακά, προσφέρονται δηλαδή για γεωργία εντατικής μορφής, ενώ το κλίμα του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μεσογειακό. Στο εσωτερικό του ενέχει μερικά από τα πιο ωραία αξιοθέατα, τα οποία διαδραματίζουν παράλληλα σημαντικό ρόλο στην αναψυχή και στην διασκέδαση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το πάρκο του Αγρινίου, όπου καθημερινά γονείς πηγαίνουν τα παιδιά τους, προκειμένου να απολαύσουν την ανεμελιά και την χαρά της παιδικής τους ηλικίας. Στον χώρο του πολιτισμού, το Αρχαιολογικό μουσείο αποτελεί πραγματικό στολίδι της πόλης, στο εσωτερικό του οποίου θα έρθει σε επαφή κανείς με τον πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο του, ο οποίος εμπεριέχει χάλκινα αντικείμενα, επιτύμβιες στήλες κ.α. Δεν θα πρέπει να λησμονούμε το Λαογραφικό μουσείο, το οποίο εμπεριέχει παραδοσιακές στολές, εργαλεία αγροτικής ζωής, σπάνιες συλλεκτικές φωτογραφίες από τον χώρο της τέχνης, προκαλώντας ρίγος στους οπαδούς του φολκλορισμού. Επίσης, οι διάφορες καπναποθήκες, όπως αυτές των Παπαστράτου, Παπαπέτρου, Ηλιού, Παναγοπούλου, φέρουν στην θύμηση μας αφενός την ιδιαίτερη σχέση της πόλης με την αγροτική ζωή, αφετέρου την δράση των ανθρώπων αυτών, η οποία ανέδειξε το Αγρίνιο, όπως προαναφέρθηκε, τόσο εντός όσο και εκτός των ορίων του ελλαδικού χώρου. Θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη να μην αναφερθούμε στην λίμνη Τριχωνίδα, η οποία βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από το Αγρίνιο και προσφέρει ένα από τα ομορφότερα τοπία της Αιτωλοακαρνανίας. Εκτός της << έγχρωμης >> αυτής παρουσίασης της πόλης του Αγρινίου, έχουν γραφτεί και << άχρωμες >> σελίδες της ιστορίας του. Πιο συγκεκριμένα, στις 14 Απρίλη του 1844, 120 κρατούμενοι κομμουνιστές του Αγρινίου βρήκαν μαρτυρικό θάνατο, καθώς σφαγιάστηκαν από τους Γερμανούς, με την συνοδεία των ταγματασφαλιτών συνεργατών τους. Οι φωνές και τα ουρλιαχτά των συγγενών των θυμάτων μας κάνουν να φανταστούμε την φρικτή εκείνη ατμόσφαιρα που κυριαρχούσε τα ξημερώματα της Μεγάλης Παρασκευής.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ- ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ- ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Λαμβάνοντας υπόψη, επομένως, τον << πλούτο >> της πόλης, η οποία με ανέθρεψε, θέλησα, όπως έγινε λόγος παραπάνω, να << ανακαλύψω >> πτυχές της αγροτικής ζωής της, εστιάζοντας στα καπνά, για τα οποία τόσα έχουμε ακούσει. Με την βοήθεια, λοιπόν του πατέρα μου, ο οποίος στάθηκε αρωγός στο εγχείρημα μου αυτό, ήρθα σε επαφή με το αγροτικό παρελθόν του Αγρινίου, καθώς μέσα από μια σειρά ερωτήσεων, στις οποίες κλήθηκε να απαντήσει ο ίδιος, έμαθα ουσιώδη πράγματα όχι μόνο για την καλλιέργεια των καπνών, αλλά και για το γενικότερο πολιτισμικό, κοινωνικό, οικονομικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο αυτή εμπεριέχεται. Προφανώς, η επιλογή του προσώπου - πληροφορητή δεν ήταν διόλου τυχαία, εφόσον κατέχει σημαντική γνώση, σχετική με το αγροτικό κομμάτι και δη με τα καπνά και η οποία προέρχεται τόσο από προσωπικά βιώματα, όσο και από αφηγήσεις τρίτων.

Ωστόσο, παρά την δύσκολη περίοδο που διανύουμε, η οποία έχει θέσει φραγμούς στην αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων, είχα την ευκαιρία να γνωρίσω την αξιότιμη κυρία Μαίρη Χρυσικοπούλου, πρόεδρος του Λαογραφικού Μουσείου Αιτωλοακαρνανίας, η οποία είχε την ευγενική διάθεση να με ξεναγήσει στο εσωτερικό του, χαρίζοντας μου μία από τις πιο εποικοδομητικές συνεντεύξεις γύρω από τον αγροτικό χώρο και η οποία αποτελεί την δεύτερη πηγή των πληροφοριών μου. Η δημιουργία ερωτηματολογίου υπήρξε χρήσιμη για τις συζητήσεις με τους δύο πληροφορητές μου, καθώς συνέβαλε σε μια πιο άρτια διεξαγωγή αυτών.

Οφείλω να τονίσω πως η κ.Χρυσικοπούλου μου προσέφερε ένα ανεκτίμητο δώρο, ένα βιβλίο, με τίτλο: << Α' συνέδριο Λαογραφίας - Ο Λαϊκός Πολιτισμός στην Αιτωλοακαρνανία >>. Άφθονες είναι οι φωτογραφίες που κατακλύζουν το περιερχόμενο του. Ένα σημαντικό μέρος αυτών, το οποίο συνδέεται με την αγροτιά, τοποθέτησα στα παραρτήματα της παρούσας εργασίας, με την συγκατάθεση της κ. Χρυσικοπούλου.

Θα πρέπει να επισημανθεί πως η συλλογή φωτογραφιών οφείλεται και στην δική μου, προσωπική δράση. Εγώ ο ίδιος, λοιπόν, φωτογράφησα τον εξωτερικό χώρο των πρώτων και δεύτερων καπναποθηκών Ηλιού, των καπναποθηκών Παπαπέτρου, όπως και των τριών καπναποθηκών των Αδελφών Παπαστράτου. Στην τελευταία περίπτωση και πιο συγκεκριμένα στις δεύτερες καπναποθήκες Παπαστράτου, κατάφερα και εισήλθα, φωτογραφίζοντας τον εσωτερικό χώρο, χάρη στην άδεια του υπεύθυνου. Τέλος, θεώρησα σκόπιμο να μεταβώ στο Δημοτικό Πάρκο Αγρινίου και να φωτογραφήσω τις προτομές των Αδελφών Παπαστράτου, τονίζοντας τοιουτοτρόπως το στίγμα τους και την ευεργετική συμβολή τους για την πόλη του Αγρινίου.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΗ:

• Εφόσον, λοιπόν, προηγήθηκε μια συνοπτική παρουσίαση των πληροφορητών, της μεθοδολογίας που ακολούθησα, η οποία συνέβαλλε στην εκπόνηση της εργασίας, καθώς και των πηγών του φωτογραφικού υλικού μου και του περιεχομένου του, που τίθεται στην συνέχεια, θα ήθελα να αναδειχθεί η- συνέντευξη με τον πατέρα μου, η οποία θα δώσει ζωντάνια και παραστατικότητα στην αφήγηση.
• Προτού αρχίσουν οι ερωταποκρίσεις, ο πατέρας μου καταφεύγει στην παρουσίαση των βιογραφικών στοιχείων του και αναφέρεται στην σχέση που είχε με τα καπνά.

🗣 Ονομάζομαι Μενέλαος Αναστασίου.Κατάγομαι από την Θεσσαλονίκη και συγκεκριμένα από την περιοχή του Φαλήρου. Γεννήθηκα στο Αγρίνιο, στην περιοχή του Αγίου Χριστοφόρου. Το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας της το κάλυπταν οι καλλιέργειες καπνών. Εμείς, ως οικογένεια, δεν είχαμε στην κατοχή μας καπνοκαλλιέργειες. Έτσι, οτιδήποτε γνωρίζω, σχετικό με την καπνοκαλλιέργεια, προέρχεται από αφηγήσεις ανθρώπων, που είχαν άμεση σχέση με αυτή, ήταν δηλαδή καπνεργάτες. Επίσης, στην παιδική μου ηλικία, μαζευόμασταν όλα τα παιδιά στην γειτονιά και πηγαίναμε σε οικογένειες, που είχαν στην κατοχή τους καπνά και χρειάζονταν βοήθεια στο αρμάθιασμα. Απέκτησα δηλαδή και βιωματική εμπειρία.

Η συνέντευξη ξεκινά...

ΕΡΩΤΗΣΗ 1η:

Ποια τα στάδια, από τα οποία διέρχεται ο καπνός, μέχρι την τελική φάση της δεματοποίησης του;

- Ο καπνός έχει διάφορα στάδια. Το πρώτο στάδιο είναι η σπορά του σπόρου, του καπνού σε << βραγιές >> και εκεί βάζουν τον σπόρο για να γίνει το φυντάνι, η καλλιέργεια. Όταν λοιπόν το φυντάνι μεγαλώσει, τότε λοιπόν το βγάζουν από τις βραγιές, το βάζουν σε καλάθια και το μεταφέρουν στα χωράφια, όπου θέλουν να το φυτέψουν. Εκεί λοιπόν στα χωράφια που θα το μεταφέρουν, γυναίκες, άνδρες, όλη η οικογένεια, αρχίζει το φύτεμα. Το φύτεμα γίνεται με ειδικά ξύλινα σουβλιά, τα οποία ανοίγουν τρύπες στο χώμα και ένα-ένα το φυτό το τοποθετούν σε κάθε τρύπα. Αφού λοιπόν φυτέψουν τον καπνό, το στάδιο τους μετά είναι τα σκαλίσματα και το πότισμα. Συνάμα, αν μέσα στο χωράφι υπάρχουν άγρια χόρτα, υπάρχει η διαδικασία ξεβοτανίσματος από αυτά τα χορτάρια. Αφού λοιπόν ο καπνός μεγαλώσει, αρχίζει η συγκομιδή του. Η συγκομιδή αρχίζει από τα φύλλα του καπνού, τα οποία είναι κάθε φύλλο και ένα στάδιο. Αρχίζουν από το πατόφυλλο, το τελευταίο φύλλο προς την ρίζα και μετά αρχίζουν τα χέρια. Πρώτο χέρι, δεύτερο χέρι, τρίτο χέρι, μέχρι την κορυφή. Αφού λοιπόν αρχίζουν και μαζεύουν τα φύλλα, με την σειρά με την οποία αναφέραμε, αν πάρουμε παράδειγμα ότι σήμερα μαζεύουν το πατόφυλλο, το μεταφέρουν με καλάθια στο σπίτι τους και στην αυλή έξω ή σε ένα δωμάτιο σε μια αποθήκη εναποθέτουν αυτόν τον καπνό αυτόν τον οποίο μαζέψανε από το χωράφι. Κάθονται όλοι γύρω-γύρω από τον καπνό και με ειδικές ατσάλινες βελόνες και στην άκρη του μια κλωστή, ένα σπάγκο περίπου γύρω στα δύο μέτρα, περνάνε ένα-ένα τα φύλλα μέσα από το σκληρό κοτσάνι επάνω του φύλλου, το περνάνε μέσα σε αυτές τις βελόνες και στην κλωστή. Κάθε κλωστή που γεμίζει, στην άκρη βάζουν ειδικά σύρματα, τα << τσιγκέλια >> , και μετά πηγαίνουν έξω σε έναν χώρο χωμάτινο, όπου έχουν φτιάξει ειδικές λιάστρες, για να αποξηράνουν τον καπνό. Εκεί λοιπόν, ένα-ένα το βαντάκι, έτσι τα λένε αυτά ,<< βαντάκια >>,πηγαίνουν και τα κρεμάνε σε αυτές τις λιάστρες για να ξεραθούνε. Το ίδιο γίνεται και την άλλη μέρα και την άλλη μέρα. Καπνό, τον οποίο μαζεύουνε την μία μέρα δεν μπορούν να τον αφήσουν για την άλλη μέρα, γιατί μαραίνεται και πρέπει να αρμαθιάσουν όλα εκείνη την ημέρα. Αφού λοιπόν περάσουν όλα τα φύλλα από το χωράφι και τελειώσει και μείνει καπνόριζα που λέμε, το κοτσάνι σκέτο χωρίς φύλλα, μετά είναι η διαδικασία αυτό που λέμε να γίνονται στην λιάστρα οι << εναλλαγές > >. Αν ξεραθεί δηλαδή κάποιο βαντάκι, το παίρνουν και το μεταφέρουν μέσα σε αποθήκες και ούτω καθεξής δηλαδή μέχρι να αποξηραθούν όλα τα βαντάκια, για να τα βάλουν μέσα στις αποθήκες. Μέσα στις αποθήκες, τα κρεμάνε ψηλά σε μια αποθήκη, για να μην έρχεται σε επαφή με άνθρωπο και τα τρίβουν και τρίβονται, τα κρεμάνε ψηλά στην αποθήκη. Η διαδικασία αυτή, τα βαντάκια μπορεί να είναι κρεμασμένα περίπου και για έναν- ενάμιση μήνα. Μετά λοιπόν τα βαντάκια αυτά πρέπει να τα μεταφέρουν για να κάνουν τα λεγόμενα << δέματα >>. Ένα δέμα έχει πολλά βαντάκια μαζί. Υπάρχουν ειδικές μηχανές που τα συσκευάζανε. Μετά ήρθανε πιο σύγχρονα ηλεκτρικά, αλλά εκείνα τα χρόνια, τα οποία ήταν τα μηχανικά, τα μετέφεραν μέσα πολλά βαντάκια μαζί, τα βάζανε να βγαίνει περίπου το δέμα, μπορεί να έβγαινε εξήντα και εβδομήντα κιλά. Τα τυλίγανε με ειδικές λινάτσες γύρω από τα βαντάκια, τα δένανε με σπάγκο και τα εναπόθεταν το ένα πάνω στο άλλο, έως ότου έρθει ο έμπορας για να τα ζυγίσει και να αγοράσει. Η διαδικασία αυτή, από την στιγμή την σποράς έως την στιγμή που να γίνουν δέματα κρατούσε περίπου γύρω στους 7-8 μήνες. Δηλαδή ξεκινούσε από τον μήνα Φεβρουάριο, που γίνονταν η σπορά στις αβραγιές, για να γίνει το φυντάνι και τελείωναν περίπου Οκτώβριο με Νοέμβριο. Το τελικό στάδιο των δεμάτων, το φύτεμα των καπνών, ξεκινούσε πάντοτε μετά το Πάσχα και διαρκούσε περίπου στο έναν μήνα. Στα μέσα Ιουλίου αρχίζανε πλέον να μαζεύουν τα καπνά τους, να μαζεύουν τα φύλλα του καπνού για να κάνουν το αρμάθιασμα. Και αυτό διαρκούσε μέχρι περίπου μέχρι τέλος Αυγούστου. Και μετά από εκεί ήταν η διαδικασία του αποξηρώματος που είπαμε πιο πάνω και η διαδικασία των δεμάτων που τελείωνε περίπου στον Οκτώβριο με Νοέμβριο μήνα.

ΕΡΩΤΗΣΗ 2η:

Ποιες ποικιλίες καπνών συναντάμε στο Αγρίνιο;

- Τις ποικιλίες καπνών, τις οποίες συναντάμε στο Αγρίνιο, τα παλιά χρόνια, ήταν δύο. Οι δύο αυτές ποικιλίες ήταν τα τσεμπέλια και τα μυρωδάτα. Η καλύτερη ποικιλία καπνού στην πόλη μας ήταν τα τσεμπέλια, γιατί υπήρχαν χωράφια, τα οποία ήταν << τραγάνα >>. Τραγάνα λέμε τα χωράφια, τα οποία ήταν πετρώδη, με αποτέλεσμα να βγάζουν καλύτερη ποικιλία καπνού. Αυτή η ποικιλία καπνού, τα τσεμπέλια βγαίναν σε ένα χωριό, η καλύτερη ποικιλία δηλαδή των τσεμπελιών βγαίναν σε ένα χωριό έξω από το Αγρίνιο, ονομαζόμενο << Κατούνα >>. Μετά λοιπόν υπήρχαν τα μυρωδάτα. Τα μυρωδάτα ήταν μια ποιότητα λίγου χαμηλότερης αξίας απ' ότι ήταν τα τσεμπέλια. Αυτές ήταν οι δύο ποικιλίες, οι οποίες υπήρχαν τα παλιά χρόνια. Με την πάροδο όμως των χρόνων και με τις περικοπές που έκανε στους καλλιεργητές το κράτος, ασχοληθήκανε με εναλλακτικές άλλες ποικιλίες καπνών, όπως τα βιρτζίνια . Ερχόντουσαν τότε οι γεωπόνοι, έλεγχαν το κτήμα, εάν είναι κατάλληλο το χώμα του για να καλλιεργήσουν βιρτζίνια και έτσι παίρναν τις άδειες και καλλιεργούσαν βιρτζίνια. Σιγά- σιγά οι ποικιλίες αυτές, το τσεμπέλι και το μυρωδάτο, εξαλειφθήκανε και κάνανε μεγαλύτερη καλλιέργεια με την ποικιλία βιρτζίνια.

ΕΡΩΤΗΣΗ 3η:

Ποια από τις δύο ποικιλίες ( τσεμπέλια-μυρωδάτα) υπήρξε πρώτη;

- Η πρώτη ποικιλία, η οποία υπήρξε πρώτη στον νόμο μας ήταν τα τσεμπέλια. Τα μυρωδάτα ήρθαν πολύ αργότερα, όταν βγήκανε πλέον καπνά και τσιγάρα πιο αρωματικά. Αλλά σαν ποικιλία, η πρώτη που ήταν, ήταν τα τσεμπέλια.

ΕΡΩΤΗΣΗ 4η:

Ποια άλλα είδη καλλιέργειας, εκτός του καπνού, συναντάει κανείς στο Αγρίνιο;

- Τα παλιά τα χρόνια, οι μεγαλύτερες καλλιέργειες, οι οποίες υπήρχαν στην πόλη μας ήταν ο καπνός σαν πρωταρχικό και οι ελιές. Ήταν δύο από τις μεγαλύτερες καλλιέργειες, οι οποίες υπήρχαν και θα μπορούσε να συναντήσει κάποιος στην πόλη μας. Αλλά, μεταξύ από αυτές τις καλλιέργειες, υπήρχαν οι καλλιέργειες σε καλαμπόκια, υπήρχαν οι καλλιέργειες σε βαμπάκια, υπήρχαν και υπάρχουν ακόμα και σήμερα καλλιέργειες ρύζι. Βασικά αυτές είναι οι καλλιέργειες, οι οποίες υπάρχουν στο νόμο που θα συναντήσει κάποιος. Δηλαδή, καπνά, ελιές, καλαμπόκι. Και τριφύλλια ακόμα. Λίγα σιτάρια, ρύζι. Αυτές είναι οι καλλιέργειες που υπάρχουν.

ΕΡΩΤΗΣΗ 5η:

Ωστόσο, κορωνίδα των καλλιεργειών ήταν τα καπνά. Ο μεγαλύτερος ανταγωνιστής των καπνών;

- Οι ελιές θα λέγαμε. Δηλαδή είχαν και καλές τιμές και οι αγρότες προτιμούσανε να κάνουνε και τις δύο καλλιέργειες. Υπήρχαν και πολλοί που είχαν και καπνά και είχανε και καλλιέργειες στις ελιές, το ένα δεν αναιρεί το άλλο. Αλλά αυτές ήταν οι κύριες καλλιέργειες που ήταν για την πόλη μας.

ΕΡΩΤΗΣΗ 6η:

Ποιος είναι ο μεγαλύτερος αριθμός στρεμμάτων, που θα μπορούσε κανείς να συναντήσει στο Αγρίνιο, σε μία μόνο οικογένεια;

- Τεράστιο αριθμό δεν είχανε. Βέβαια υπήρχαν κάποιοι κτηματίες, οι οποίοι είχαν πολλά στρέμματα, αλλά αυτοί ήταν μετρημένοι στα δάχτυλα. Και αυτοί που είχαν τα μεγάλα στρέμματα περισσότερο νοικιάζανε τα κτήματα τους σε καλλιεργητές, οι οποίοι δεν είχαν τα πολλά στρέμματα. Στην κατοχή τους δηλαδή μπορεί να ξεκινούσε κάποιος να έχει, ένας κτηματίας, να έχει ακόμα και ένα στρέμμα ενάμιση. Αλλά ανάλογα το τι ποσότητα καπνού θα έπρεπε να παράγει, ένα στρέμμα δεν του έφτανε και ενοικίαζε για να αυξήσει τα στρέμματα του, για να βγάλει το τονάζ, το οποίο έπρεπε να βγάλει σαν καπνό. Και αναφέρομαι στο τονάζ, γιατί το κράτος, ανάλογα την οικογένεια που είχε ένας κτηματίας του καθόριζε και πόσους τόνους καπνού πρέπει να παράγει. Λοιπόν, εάν για παράδειγμα είχε στην κατοχή του αυτός ο κτηματίας ένα στρέμμα, το οποίο δεν του έφτανε να βγάλει τους τόνους που έπρεπε, αναγκαζότανε να νοικιάσει κτήματα, για να βγάλει τους τόνους που πρέπει. Φυσικά, υπήρχαν άτομα, όπως προανέφερα, τα οποία ήταν με πολλά στρέμματα στην κατοχή τους.

ΕΡΩΤΗΣΗ 7η:

Ποιους καπνεμπόρους συναντάμε εγκατεστημένους στο Αγρίνιο;

- Αυτούς τους εμπόρους, τους οποίους συναντάμε στο Αγρίνιο είναι, όπως τους θυμάμαι τώρα, δεν ξέρω κατά σειρά ποιος εγκαταστήθηκε πρώτος. Ήταν ο Παπαστράτος, ήταν ο Ηλίας Ηλιού, ήταν ο Παπαπέτρου, ήταν ο Παναγόπουλος και μεταγενέστερα που εμφανίστηκε στην πόλη μας, μετά την πώληση του Ηλία Ηλιού ο Γεωργιάδης ( ο Ηλίας Ηλιού δηλαδή πούλησε τις καπναποθήκες του και αυτός, ο οποίος τις πήρε, ήταν ο Γεωργιάδης). Αυτοί ήταν οι έμποροι, οι οποίοι αγόραζαν τα καπνά από τους αγρότες, από τους κτηματίες.

ΕΡΩΤΗΣΗ 8η:

Υπήρχε και ένας που λεγόταν Κομποσιώρας σωστά;

- Υπήρχε, αλλά δεν ήταν από τους μεγάλους καπνεμπόρους στον νομό. Ήταν και αυτός ένας έμπορος αλλά έπαιρνε μικρές ποικιλίες, δεν ήταν δηλαδή ο μεγάλος έμπορος.

ΕΡΩΤΗΣΗ 9η:

Όσον αφορά τις καπναποθήκες Παπαστράτου, οι οποίες έχουν και την μεγαλύτερη φήμη, συγκριτικά με τις άλλες, πού βρίσκονται;

- Οι καπναποθήκες Παπαστράτου βρίσκονται στο κέντρο του Αγρινίου, στον ίδιο ( οριοθετημένο ) χώρο, στον οποίον έχουν γίνει και οι πρώτες και οι δεύτερες. Οι πρώτες καπναποθήκες ήταν ένα παλιό κτίριο, το οποίο σήμερα είναι διατηρητέο και δίπλα από αυτό τον χώρο έγινε καινούργια αποθήκη ( η δεύτερη ) με καλύτερα υλικά, τσιμεντένια κλπ. Και υπάρχει και μια τρίτη αποθήκη, βρίσκεται σε ένα χωριό έξω από το Αγρίνιο, περίπου στα τρία χιλιόμετρα, που ονομάζεται μεγάλη χώρα ή το τοπωνύμιο δικό μας << Ζαπάντι >>. Και από αυτό το όνομα, το Ζαπάντι, εκείνα τα παλιά χρόνια, βγάζανε τσιγάρα με το όνομα << Ζαπάντι >>.

ΕΡΩΤΗΣΗ 10η:

Πως εκμεταλλεύεται ο Δήμος τις καπναποθήκες Παπαστράτου;

- Και στις δύο αποθήκες, την παλιά και την νεότερη, τις έχει παραχωρήσει ο Παπαστράτος στον δήμο Αγρινίου. Την μία αποθήκη, την παλιά, την έχει σε καλή κατάσταση και την έχει σαν διατηρητέα, χωρίς όμως να είναι εγκατεστημένη ούτε κάποια υπηρεσία ή μουσείο. Ενώ η δεύτερη αποθήκη, η τσιμεντένια που είπαμε, που είναι ακριβώς στον ίδιο χώρο, έχει παραχωρηθεί πάλι στον δήμο και ο δήμος την χρησιμοποιεί για δικές του υπηρεσίες, όπως είναι το τμήμα του πολιτισμού. Και αίθουσες, στις οποίες κάνουν εκδηλώσεις ή μαθήματα χορού κλπ.

ΕΡΩΤΗΣΗ 11η:

Ο Δήμος στην κυριότητα του έχει κάποια από τις υπόλοιπες;

- Οι αποθήκες Παπαπέτρου. Και αυτές έχουν περιέλθει στην κυριότητα του δήμου Αγρινίου, αλλά δυστυχώς παραμένουν ανεκμετάλλευτες.

ΕΡΩΤΗΣΗ 12η:

Λίγα λόγια για τις καπναποθήκες Παναγοπούλου;

- Οι καπναποθήκες Παναγοπούλου ήταν ιδιόκτητες, δεν είχαν παραχωρηθεί ποτέ, αλλά στο σημείο εκείνο που βρίσκονται στο κέντρο του Αγρινίου και στην οδό, που πήρε το όνομα του Παναγοπούλου, έχει κατεδαφιστεί και στην θέση της έχει γίνει τώρα πολυκατοικία.

ΕΡΩΤΗΣΗ 13η:

Και να αναφερθούμε και στις καπναποθήκες Ηλιού.

- Οι πρώτες καπναποθήκες Ηλία Ηλιού βρίσκονται μέσα στο κέντρο του Αγρινίου, στην οδό Μεσολογγίου. Είναι στην αρχή της Μεσολογγίου. Και αυτές οι καπναποθήκες είναι σε κακή κατάσταση, είναι έτοιμες για κατεδάφιση, κατεδαφίζεται από μόνη της, λόγω του ότι δεν υπάρχει καμία συντήρηση. Οι δεύτερες καπναποθήκες έχουν κατασκευαστεί στο δυτικό τμήμα της πόλης του Αγρινίου, οι οποίες και αυτές είναι σε κακή κατάσταση και μη διατηρητέες.

ΕΡΩΤΗΣΗ 14η:

Ας επιστρέψουμε στους Αδελφούς Παπαστράτου, γιατί αυτοί ήταν οι πιο γνωστοί καπνέμποροι του Αγρινίου. Αυτοί με ποιον άλλο τρόπο ωφέλησαν το Αγρίνιο; Δηλαδή με ποιους τρόπους έκαναν το Αγρίνιο πιο ξακουστό;

- Οι Αφοί Παπαστράτου ήταν για την πόλη μας οι μεγαλύτεροι έμποροι από όλους. Στο Αγρίνιο είχαν μεγάλη περιουσία. Ωφέλησαν το Αγρίνιο με το να παραχωρήσουν εκτάσεις, όπως αυτήν την στιγμή υπάρχει η μεγάλη έκταση, μέσα στο κέντρο του Αγρινίου, το πάρκο το λεγόμενο. Αυτό όλο είναι δωρεά του Παπαστράτου. Πέρα όμως από αυτήν την δωρεά, ο Παπαστράτος, οι Αφοί Παπαστράτου μάλλον, κάνανε και εκδηλώσεις πολιτισμού. Αυτές οι εκδηλώσεις ήταν τα λεγόμενα << Παπαστράτεια >>, που γινόντουσαν εκείνα τα χρόνια, μέχρι την δεκαετία... γινόντουσαν μέχρι την δεκαετία περίπου τα μέσα ΄80. Ήταν εκδηλώσεις, στις οποίες έρχονταν άνθρωποι από όλο τον κόσμο αλλά κυρίως από την Ευρώπη, από όλες τις χώρες, γίνονταν εκδηλώσεις παραδοσιακών χορών και συγκεκριμένα στην πόλη μας ερχόντουσαν από Γαλλία, Πορτογαλία, Βαλκάνια. Αυτές οι εκδηλώσεις διαρκούσαν περίπου στην μία εβδομάδα και στο τέλος της εβδομάδας αυτής γίνονταν εκδηλώσεις τραγουδιού με ξακουστά ονόματα για την εποχή εκείνη τραγουδιστών Ελλήνων, στο πάρκο ή στο γήπεδο του Αγρινίου. Λοιπόν, αυτά διήρκησαν μέχρι την δεκαετία του ΄80. Μετά για λόγους, επειδή ο Δήμος δεν αναλάμβανε να συμμετέχει σε όλο αυτό το πρόγραμμα, διακόψανε και οι Αφοί Παπαστράτου να συμμετέχουν σε αυτές τις εκδηλώσεις.

ΕΡΩΤΗΣΗ 15η:

Με ποιες περιοχές υπήρχε εμπορική επαφή;

- Τα πρώτα χρόνια, όπως είπαμε τα παλιά χρόνια, οι έμποροι που ήταν εγκατεστημένοι εδώ, που αναφέραμε πιο πάνω ποιοι έμποροι ήταν, γίνονταν η επεξεργασία στην πόλη μας, δηλαδή και η συγκομιδή και η αγορά δηλαδή των δεμάτων, αλλά και η επεξεργασία τους γίνονταν στην πόλη μας. Με την πάροδο των χρόνων όμως, την δεκαετία ΄70 περίπου, ΄70 -΄80, οι καπναποθήκες από αυτές, οι οποίες μείνανε, που αυτές ήταν του Ηλία Ηλιού και του Παπαστράτου, των Αφών Παπαστράτου και μεταγενέστερα μετά του Γεωργιάδη. Συγκεκριμένα, οι Αφοί Παπαστράτου μετακόμισαν στην Αθήνα, που ήταν που όπως είπαμε οι μεγαλύτεροι από τους εμπόρους, μετακομίσανε στον Πειραιά, για να μπορεί να γίνεται η επεξεργασία και να γίνεται και η εξαγωγή τους πιο εύκολα από το λιμάνι του Πειραιά. Απλά, εδώ πέρα οι αποθήκες χρησιμοποιούσαν μόνο για την συλλογή των δεμάτων και την μεταφορά τους για επεξεργασία στα κεντρικά εργοστάσια, τα οποία ήταν στην Αθήνα.

ΕΡΩΤΗΣΗ 16η:

Όσον αφορά τις ασθένειες, ποιες θα μπορούσαν να προσβάλλουν τα καπνά;

- Μία που γνωρίζω είναι το << ωΐδιο>>. Αυτήν την ασθένεια συνήθως την συναντάμε σε όλες τις ποικιλίες καπνών και στα τσεμπέλια και στα μυρωδάτα, που αν τα καπνά προσβάλλονταν από αυτήν την ασθένεια, οι γεωπόνοι με την βοήθεια κατάλληλων φαρμακευτικών ( δηλητήρια ήταν αυτά ), ράντιζαν τα καπνά και το εξαλείφανε.

ΕΡΩΤΗΣΗ 17η:

Ποιο το στίγμα των γυναικών; Ποια η συμβολή των γυναικών σε όλο αυτό το καλλιεργητικό εγχείρημα;

- Οι γυναίκες έπαιζαν σημαντικό ρόλο την εποχή εκείνη στους καλλιεργητές. Μην ξεχνάμε ότι τότε οι καλλιέργειες, δηλαδή μιλάμε τώρα έως και την δεκαετία του ΄80, όλες οι καλλιέργειες αυτές ήταν καλλιεργητικές επιχειρήσεις. Δεν υπήρχαν ξένα χέρια, αν και μερικές φορές υπήρχε βοήθεια από τους γειτόνους, δηλαδή πηγαίναν οι γειτόνοι να κάνουν φύτεμα καπνού, με το αντάλλαγμα ότι θα πηγαίναν και αυτοί μετά να φυτέψουν στον δικό τους καπνό. Αλλά πέρα από αυτό ήταν οικογενειακή επιχείρηση και συμμετείχαν όλα τα μέλη της οικογένειας, από τα παιδιά, τις γυναίκες και φυσικά τους άνδρες.

ΕΡΩΤΗΣΗ 18η:

Ποιος ο ρόλος των μεταναστών- προσφύγων στο καλλιεργητικό εγχείρημα;

- Οι μετανάστες στην πόλη μας, όπως και στην Ελλάδα ήρθαν τα τελευταία χρόνια και συγκεκριμένα οι πρώτοι μετανάστες ήταν οι Αλβανοί. Οι Αλβανοί ήρθαν την περίοδο, που στην πόλη μας πλέον είχαν αρχίσει να καλλιεργούνται τα καπνά << βιρτζίνια >>. Ήταν σημαντική η βοήθεια τους, γιατί με την βοήθεια των αλλοδαπών εξελιχθήκανε, αλλά και μεγαλώσανε οι καλλιέργειες, γιατί είχαν περισσότερα χέρια για την συγκομιδή τους, για το φύτεμα, για όλα. Άρα, ήταν ένα ευεργετικό για τους καλλιεργητές.

ΕΡΩΤΗΣΗ 19η:

Το εισόδημα των αγροτών αρκούσε, για να σπουδάσουν τα παιδιά τους;

- Τα πρώτα χρόνια, των καλλιεργειών που λέμε, τα οικονομικά ήταν δύσκολα, δηλαδή βγάζανε τόσα όσα για να μπορούν να γυρίσουν και να συντηρηθεί μια οικογένεια. Αν κάποιο από τα παιδιά θα πήγαινε να σπουδάσει, μία οικογένεια θα ζορίζονταν πάρα πολύ για να τα βγάλει πέρα. Υπήρχαν όμως εξαιρέσεις. Παιδιά της εποχής εκείνης σπουδάσανε και μάλιστα γίνανε και μεγάλοι επιστήμονες. Βέβαια, με την πάροδο των χρόνων και με την εξέλιξη που είπαμε των μηχανημάτων και την αύξηση των καλλιεργητών, όχι μόνο επαρκούσε, αλλά τους μένανε και χρήματα για να κάνουν και άλλες επενδύσεις, όπως κάνανε και αγορές διαμερίσματα κλπ. Ήταν πιο άνετα τα τελευταία χρόνια.

ΕΡΩΤΗΣΗ 20η:

Ένας καλλιεργητής είχε προσωπική ζωή;

- Ένας καλλιεργητής ...το διάστημα αυτό που αναφέραμε ότι στους οκτώ μήνες που έπρεπε να γίνει όλη η διαδικασία από την σπορά μέχρι να γίνουν τα δέματα, πολύ χρόνο για να ασχοληθεί με προσωπική ζωή ή αυτός ή τα μέλη της οικογένειας του δεν υπήρχε. Βέβαια, υπήρχαν οι μήνες, όπου, όταν για παράδειγμα έπρεπε να γίνει η σπορά, υπήρχε περισσότερος ( ελεύθερος ) χρόνος, γιατί πέρα από την σπορά ήταν το σκάλισμα και το πότισμα δεν υπήρχε άλλη διαδικασία. Άρα λοιπόν υπήρχε μεγάλος χρόνος στην ημέρα, για να ασχοληθεί και με άλλα κοινά πράγματα. Το μόνο που ήταν δύσκολο να ασχοληθεί με προσωπική ζωή ήταν από την ημέρα που άρχιζε να μαζεύει καπνό από το χωράφι, έως και το τελικό στάδιο. Εκεί δεν υπήρχε χρόνος, γιατί ξεκινούσαν πολλές φορές από το πρωί, χαράματα να πάνε στο χωράφι να μαζέψουν καπνό και με το αρμάθιασμα τους έπιανε πάλι βράδυ, έως και πολλές φορές αργά το βράδυ, γιατί έπρεπε να τελειώσουν όλο τον καπνό. Άρα, το διάστημα εκείνο προσωπική ζωή οι καλλιεργητές καπνών δεν είχανε. Οι μήνες, που είπαμε ότι είχαν να αφιερώσουν χρόνο στον εαυτό τους και στην οικογένεια τους ήταν στην σπορά και μετά πλέον όταν ήταν πλέον για αποξήρανση ή στα δέματα. Εκεί πέρα υπήρχε μεγαλύτερος χρόνος να ασχοληθούν.

ΕΡΩΤΗΣΗ 21η:

Ποιος ο εξοπλισμός των αγροτών στο παρελθόν, σε σύγκριση με το σήμερα;

- Τα παλιά τα χρόνια ο εξοπλισμός των αγροτών ήταν σχεδόν μηδαμινός. Αν αναλογιστούμε ότι εκείνα τα παλιά τα χρόνια δεν υπήρχαν μηχανές, υπήρχαν τα ζώα. Με τα ζώα λοιπόν θα κάνανε το όργωμα, με τα ζώα θα φρεζάρανε, με τα ζώα θα κάνανε όλες τις εργασίες, την μεταφορά του καπνού κλπ. Με την πάροδο των χρόνων, και με την βοήθεια του κράτους, οι αγρότες άρχισαν σιγά σιγά να εξοπλίζονται, με μηχανές ποτίσματος, με τα τρακτέρ, που άρχισαν να οργώνουν, να φριζάρουν τα χωράφια τους κλπ.

ΕΡΩΤΗΣΗ 22η:

Υποθέτω ότι εκείνη την εποχή υπήρχε και το ανταλλακτικό εμπόριο.

- Μιλάμε για την παλιά εποχή που υπήρχε φτώχεια. Τότε συνήθως οι γεωργοί γενικά, οι αγρότες κάναν ανταλλαγή προϊόντων. Φυσικά, δεν ανταλλάζανε όλη την παραγωγή τους για μία άλλη όλη την παραγωγή, αλλά μέρος της παραγωγής τους την διαθέτανε αν είχανε καπνά, την διαθέτανε να πάρουν κάτι άλλο, ή αν είχανε ελιές να πάρουν αλεύρι, ή αν είχαν αλεύρι να πάρουν λάδι και γινόντουσαν όλες αυτές οι εναλλαγές μεταξύ τους σε ανταλλαγή προϊόντων.

ΕΡΩΤΗΣΗ 23η:

Σε περιπτώσεις καταστροφών των καλλιεργειών τι προβλεπόταν; Υπήρχε κάποια βοήθεια από το κράτος; Κάποια ενίσχυση;

- Υπήρχε ενίσχυση από το κράτος, βοηθούσε το κράτος. Υπήρχαν και υπάρχουν και σήμερα ακόμα γεωπόνοι, οι οποίοι επιτάσσονταν από το κράτος να πάνε να ελέγξουν τον καπνό και ανάλογα το μέγεθος καταστροφής που θα είχαν ( τα χωράφια τους ), θα έβγαινε και το ανάλογο αντίτιμο σαν αποζημίωση.

ΕΡΩΤΗΣΗ 24η:

Με ποιο τρόπο το κράτος δήλωνε την έμπρακτη βοήθεια του στους καλλιεργητές; Παραχωρούνταν επιδόματα, επιδοτήσεις;

- Ναι, ανάλογα την ποσότητα την οποία βγάζανε, σε οποιοδήποτε τομέα της γεωργίας και σε οποιοδήποτε είδος, είτε ήταν ελιές ή αν ήταν καπνά ή οτιδήποτε, ανάλογα την ποσότητα που βγάζανε παίρνανε μια πριματοδότηση. Εκτός όμως από αυτό, το κράτος συνείσφερε στους αγρότες χαμηλότοκα δάνεια, για να μπορούν να εξοπλιστούν καλύτερα και να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες, τις καλλιέργειες τους.

ΕΡΩΤΗΣΗ 25η:

Ας αναφερθούμε τώρα στο παρόν. Υπάρχει στο Αγρίνιο πλέον ενασχόληση; Αγροτική ενασχόληση;

- Η αγροτική ενασχόληση στο Αγρίνιο υπάρχει και δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει. Ακόμα και ότι πριν από 15 χρόνια που τα καπνά κοπήκανε από τον νομό μας και γενικά από την Ελλάδα και μεταφερθήκανε στην Βουλγαρία. Υπάρχουν και σήμερα καπνοπαραγωγοί που βγάζουν. Βέβαια όχι στον αριθμό που βγάζανε τότε, αλλά βγάζουν και σήμερα ( καπνά ), για να συντηρούν και να βγάζουν τα έξοδα τους για την οικογένεια τους. Βέβαια, όλες οι υπόλοιπες καλλιέργειες, που αναφέραμε ( καλαμπόκια, ελιές κλπ ), υπάρχουν και ανθίζουν μέχρι και σήμερα.

ΕΡΩΤΗΣΗ 26η:

Κλείνοντας, να σε ρωτήσω για κάποια δική σου βιωματική εμπειρία, η οποία να συνδέεται με τον κόσμο του Καπνού.

- Αυτό που θυμάμαι από τα δικά μου παιδικά χρόνια είναι ότι, επειδή στην γειτονιά μας υπήρχαν οικογένειες - η δικιά μας οικογένεια δεν ήταν ούτε καπνοπαραγωγών ούτε κάποιας άλλης καλλιέργειας - στην γειτονιά όμως που μέναμε υπήρχανε καπνοπαραγωγοί. Και επειδή η οικογένεια, όπως είπαμε, δούλευαν όλοι μαζί στα καπνά, τα παιδιά, τα οποία ήμασταν συνομήλικα δεν είχανε τον χρόνο για να παίξουμε και έτσι πηγαίναμε όλα τα παιδιά της γειτονιάς σε κάθε οικογένεια, κάθε απόγευμα να αρμαθιάζουμε όλοι μαζί, για να τους βοηθήσουμε να τελειώσουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα, για να πάμε να παίξουμε μπάλα. Εκεί βέβαια εμείς πηγαίναμε, κάναμε τα αστεία μας, λέγαμε ανέκδοτα , οι γονείς τους μας φωνάζανε και μας έλεγαν ότι μιλάτε, μας αποσπάτε, απλά είναι ένα γεγονός το αναφέρω δηλαδή έτσι ότι υπήρχε μια ωραία ατμόσφαιρα.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΗ:

• Ακολουθεί η συνέντευξη με την κ. Μαίρη Χρυσικοπούλου, η οποία αρχίζει με ένα εκτενή μονόλογο, μέσα στον οποίο η ίδια μας παρέχει κάποιες βιογραφικές της πληροφορίες. Επίσης, αναφέρεται στην ίδρυση του Λαογραφικού Μουσείου Αιτωλοακαρνανίας, καθώς και στην ανταπόκριση που αυτό βρήκε από τον κόσμο, στο περιερχόμενο του Μουσείου και σε άλλα διάφορα.

- Λέγομαι Μαίρη Χρυσικοπούλου. Είμαι από το Αγρίνιο, γεννήθηκα εδώ. Είμαι καθηγήτρια ξένων γλωσσών πολλά χρόνια εδώ στο Αγρίνιο, στα Καλύβια παράρτημα και στην Αθήνα μια εποχή. Τα τελευταία χρόνια τα επέβλεπα και τα τρία ως διευθύντρια γαλλικής και αγγλικής γλώσσας. Είχα και γερμανικά και ιταλικά με άλλους καθηγητές. Τώρα είμαι συνταξιούχος. Παράλληλα, είχα βγει, το 1975, με το συνδυασμό του Στέλιου Τσιτσιμελή, <<δημοκρατική συνεργασία>>, ως ανεξάρτητο δημοκρατικό άτομο. Είδα στην Αθήνα,ότι ιδρύονταν τότε, ήταν σαν ρεύμα και πανελλήνιο και παγκόσμιο, γύρω στο 1976-77, γυναικείοι σύλλογοι και παράλληλα πολλοί γυναικείοι σύλλογοι ή και μεμονωμένα άτομα, πνευματικά, κυρίως δάσκαλοι, καθηγητές ίδρυαν λαογραφικά μουσεία, γιατί ήταν μέσα στο πεδίο δράσεως τους αυτό. Και μένα μου άρεσε λιγάκι ο λαϊκός πολιτισμός και σκεφθήκαμε, αφού κάναμε τον σύλλογο γυναικών, συζητήσαμε να κάνουμε και λαογραφικό μουσείο. Σαν συλλογή λαογραφική λειτούργησε στην αρχή. Το έναυσμα μας έδωσαν δύο εκθέσεις που κάναμε. Κάναμε μία στο δημαρχείο. Ήταν τότε ο Στέλιος, ο μακαρίτης, ο Τσιτσιμελής. Μας παραχωρούσε την αίθουσα του δημαρχείου και όλοι οι δήμαρχοι μετά. Κάναμε έκδοση παραδοσιακών ψωμιών. Και είδα πως γίνονται σύλλογοι γυναικών και μουσεία. Τα κάναμε και εμείς εδώ κάτω. Βρήκα απήχηση. Πρώτα ήταν ενωμένα, σαν συλλογή του συλλόγου. Για κάποιους λόγους, με συμβούλευσαν και από το υπουργείο να κάνουμε ξεχωριστό σωματείο και έγινε ειδικό σωματείο για το μουσείο. Και ο κόσμος ανταποκρίθηκε πάρα πολύ. Ξεκίνησε πρώτα με δύο εκθέσεις. Η αδερφή μου έπαιξε σημαντικό ρόλο, διότι Πέρναγαν από όλα τα μέρη της Αιτωλοακαρνανίας πελάτες και τους έλεγε, αν κάνουν παραδοσιακά ψωμιά, να μας φέρουν από ένα για μία έκθεση. Είχε λάβει μέρος όλη η Αιτωλοακαρνανία σχεδόν. Τα ωραιότερα ψωμιά, τα ωραιότερα σχέδια. Και ο μακαρίτης ο Στέλιος, ο Τσιτσιμελής είχε πει: << Ωραιότερα έκθεση δεν έχω ξαναδεί >>. Μοσχοβόλαγε το στάρι εκεί μέσα. Και τα είχαμε ωραία τοποθετημένα, με ωραία κομμένες, κάτι μαργαρίτες κοφτές σε χαρτιά. Τα φτιάχνε η αδερφή μου αυτά. Στάχυα κλπ. Τον άλλο χρόνο κάναμε με υφαντά έκθεση. Απ' τον πρώτο χρόνο ένας δάσκαλος, γείτονας μας, ο κ. Κοντός, μου λέει: << Δεν κάνετε μουσείο; >>. Άλλοι μας απέλπιζαν, λέγοντας μας ότι είναι πολύ δύσκολο. Και ο μακαρίτης, ο Παπατρέχας, ( έλεγε ότι ) είναι δύσκολο, δεν θα μπορέσετε, ήθελε και η γυμναστική εταιρεία να κάνει από τότε και το είχε αναγγείλει, αλλά τελικά δεν έγινε και εμείς το καταφέραμε. Και στο Υπουργείο με ενθάρρυναν, είχα πάει στο Υπουργείο Πολιτισμού, << Ξεκινήστε >> ( της είπαν ). Πολλά Μουσεία μου δώσαν βιβλία, αφίσες, φωτογραφίες. Και του Μπενάκη και άλλα μουσεία μας συμβουλεύσανε και ξεκινήσαμε. Ώσπου τα τοποθετήσαμε. Ο κόσμος μας βοήθησε δίνοντας μας άλλος πλαστήρα, άλλος αλέτρι, άρχισαν να δίνουν οι άνθρωποι, αντικείμενα, υφαντά μετά που κάναμε με τα υφαντά. Και εκείνα ωραιότατα. Και έχω κάνει και ανακοίνωση σε συνέδριο εγώ για τα υφαντά της Αιτωλοακαρνανίας, με προβολή ωραιότατα υφαντά, στο κέντρο Ρουμελιωτών απάν στην Αθήνα και την έκανα και εδώ. Έκανε και πολλά συνέδρια, ανταμώναμε από όλη την Ελλάδα, είχαμε γνωριστεί όλοι. Κάπου 300 μουσεία σε όλη την Ελλάδα και όλα τα βοηθούσαν. Κάναμε μεγάλες γνωριμίες και με προσωπικότητες. Στο έτος παιδιού με ακούσαν κάποιοι δόκτορες, Άγγλοι, ηλικιωμένος ένας κύριος και ένας δικαστής ανηλίκων που μίλησα για τα ανήλικα εργαζόμενα στα καπνοχώραφα, στα παρασκήνια μετά, όταν στον μπουφέ που κάναμε στα διαλλείματα. Και με καλέσανε στο Παρίσι δύο χρόνια μετά. Το '92. Το '82 ( διορθώνει ). Το '79 ήταν εδώ το συνέδριο για τα κακοποιημένα και παραμελημένα παιδιά. Εγώ το πήγα στα... για τα ανήλικα εργαζόμενα στα καπνοχώραφα. Όχι ότι ήταν παραμελημένα και κακοποιημένα απ' τους γονείς, αλλά δεν ήταν να κουράζονται για την ηλικία τους. Μια χρονιά τα πήγαμε και στην Αθήνα, τότε στο έτος παιδιού που ήταν η Λιάνα η Κανέλλη, η οποία καταγόταν από το Αγρίνιο. Η μητέρα της ήταν Αγρινιώτισσα. Τους πήρανε συνέντευξη. Πήγαμε πολλά παιδιά, απ' την Μεγάλη χώρα, το << Ζαπάντι >> λεγόμενο παλαιότερα. Και τα συνοδέψαμε και εμείς μερικές κυρίες, μας παραχώρησαν ένα ξενοδοχείο, συνεργαζόμενοι σύλλογοι πολλοί, πήραν συνεντεύξεις τα παιδιά. Ήταν αναγκασμένα να συμβάλλουν και αυτά από 5 χρονών, ξεκινάνε με τα φαναράκια να πάνε νύχτα, τσιμπλιασμένα μας λέγανε. Εγώ τα ήξερα αυτά από το φροντιστήριο. Τα ρωτούσα το φθινόπωρο που ερχόντουσαν: << Πώς περάσατε το καλοκαίρι; Πήγατε κάπου παραθερισμό, κατασκήνωση; >>. Η απάντηση ήταν όχι. Παίξαμε ρόλο μεγάλο, πάρα πολλά έγγραφα σαν σύλλογος γυναικών στα Υπουργεία, γιατί τότε δεν είχε πολλά πράγματα. Σε πολλά, παρά πολλά συνέδρια πήγαμε, πολλές ανακοινώσεις έχω κάνει. Και έγραφα και ποίηση και θέατρο από μαθήτρια και τα παίζαμε.

Το στίγμα της αγροτικής ζωής είναι έντονο στο λαογραφικό μουσείο του Αγρινίου;

- Βεβαίως. Το αγροτικό στοιχείο είναι το μεγαλύτερο στοιχείο, καθώς η Αιτωλοακαρνανία είναι κυρίως αγροτική και κτηνοτροφική περιοχή. Το λέω και στα υφαντά αυτό. Γι' αυτό είχε και μαλλί κλπ και έχουμε τα καλύτερα υφαντά. Ήταν και η Πηνελόπη, κόρη του Βασιλιά της Ακαρνανίας Ικάριο, που πήρε προίκα τόσα κοπάδια στο Ξηρόμερο. Το λέει ο Όμηρος: <<Τόσα κοπάδια γίδια, τόσα κοπάδια πρόβατα >>. Ύστερα, είναι αγροτική βεβαίως περιοχή, ( το Μουσείο ) έχει και αστικό τμήμα. Έχουμε αστικό, αγροτικό, ιστορικό, θρησκευτικό τμήμα. Βάλαμε και τσιγγάνικο, είμαστε πρωτοπόροι, γιατί έχουμε μόνιμους κατοίκους. Έχουμε τσιγγάνικο με στολή και με γιούκους, φωτογραφίες κλπ. Τι άλλο έχουμε; Μνήμης Μικράς Ασίας μερικά κομμάτια. Επίσης, έχουμε ξένη φιλοξενία, κάποια κομμάτια που μας έχουν δώσει σε εκθέσεις στην Θεσσαλονίκη, ξένοι σε περίπτερα κλπ. Το υφαντό, το ψωμί, που είναι τα κυρίαρχα. Το υφαντό είναι το κυρίαρχο. Έχει και πνευματικό τομέα, η άυλη πολιτιστική κληρονομιά, έχουμε κάνει συνέδριο << Παραμύθια>>, << Μύθοι και Παραμύθια Αιτωλοακαρνανίας >>. Από το Υπουργείο αυτά υποδεικνύονταν ως θέματα της χρονιάς. Ο πολιτισμός στο τραπέζι, με φαγητά, γλυκά. Μίλησαν ειδικοί επιστήμονες, διαιτολόγοι κλπ. Παραδοσιακά φαγητά και μετά φτιάσαν πολλά φαγητά ο κόσμος και κάναμε στο πάρκο μια φοβερή εκδήλωση.

• Στην ερώτηση << Ποια η σχέση του Αγρινιώτη με την αγροτική ζωή σήμερα; >>, η κ. Χρυσικοπούλου μου απάντησε πως η αστικοποίηση ωθεί τους ανθρώπους στις πόλεις, με αποτέλεσμα τα χωριά να μένουν έρημα και η γη ανεκμετάλλευτη. Επίσης, τα καπνά έχουν καταργηθεί. Επομένως, γίνεται αντιληπτό, πως η σχέση με την αγροτιά αρχίζει σιγά σιγά να εξασθενεί ( Η ερώτηση αυτή δεν καταγράφτηκε, λόγω τεχνικών προβλημάτων).

ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΣ

Μέσω των δύο συνεντεύξεων, ήρθα σε επαφή με την ιστορία του τόπου μου, γεγονός που μου προκάλεσε ιδιαίτερη συγκίνηση. Δεν θα μπορούσε, άλλωστε, να συμβεί και διαφορετικά. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς, πως στους δρόμους του Αγρινίου παλαιότερα υπήρχαν καπνοχώραφα, όπου καθημερινά άνθρωποι, από το πρωί μέχρι το βράδυ, εξαντλημένοι, εργάζονταν, προκειμένου να θρέψουν την οικογένεια τους. Σίγουρα εκείνοι, την στιγμή της εργασίας τους, δεν θα συνειδητοποίησαν κάτι, πως αφήνουν πίσω τους μια κληρονομιά, η οποία τώρα κοσμεί την εργασία μου. Είναι δυσάρεστο, λοιπόν, να μην την διατηρήσουμε στον θρόνο της. Η πολιτιστική σήψη δεν θα μας ωφελήσει, αντιθέτως θα οδηγήσει στο να χάσουμε ένα σημαντικό κομμάτι της ταυτότητας μας.

ΣΥΝΤΟΜΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ

• Παρασκευή, 20 Νοεμβρίου, 10:10 π.μ. → Λήψη φωτογραφικού υλικού, το οποίο απεικονίζει τον εξωτερικό χώρο των δεύτερων καπναποθηκών Ηλιού ( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 5,6).
• Παρασκευή, 20 Νοεμβρίου, 10:24 π.μ. → Λήψη φωτογραφικού υλικού, το οποίο απεικονίζει τόσο τον εξωτερικό, όσο και ένα μικρό μέρος του εσωτερικού χώρου των καπναποθηκών Παπαπέτρου ( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 7,8,9,10,11,12).
• Παρασκευή, 20 Νοεμβρίου, 10:39 π.μ. → Λήψη φωτογραφικού υλικού, το οποίο απεικονίζει τον εξωτερικό χώρο των πρώτων και των δεύτερων καπναποθηκών Παπαστράτου. Πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί πως, στην περίπτωση των δεύτερων καπναποθηκών, ο υπεύθυνος μου προσέφερε την ευκαιρία να εισέλθω στον εσωτερικό χώρο τους και να αντλήσω υλικό και από εκεί. Μάλιστα, ο ίδιος, έχοντας κάποιες γνώσεις περί της καπνοκαλλιέργειας του Αγρινίου, λόγω του ότι και ο ίδιος υπήρξε καπνεργάτης στα νιάτα του, μου εξήγησε ορισμένα σημαντικά πράγματα, τα οποία έχουν σχέση με τον κόσμο του καπνού. Πιο συγκεκριμένα, μου ανέλυσε την διαδικασία συσκευασίας δεμάτων, με αναφορά στα μηχανήματα, τα οποία την εξυπηρετούσαν. Τα μηχανήματα αυτά απεικονίζονται στα παραρτήματα παρακάτω ( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 13-26).
• Σάββατο, 21 Νοεμβρίου, 10:40 π.μ. → Λήψη φωτογραφικού υλικού, το οποίο απεικονίζει τον εξωτερικό χώρο των τρίτων καπναποθηκών Παπαστράτου. Την συγκεκριμένη ημέρα, πραγματοποιήθηκε μια συζήτηση μεταξύ εμού και του χωροφύλακα, προκειμένου να μου δώσει την άδεια να εισέλθω στο κτίριο και να φωτογραφίσω οτιδήποτε που να είχε σχέση με την αγροτική ζωή και ιδιαίτερα με την εποχή του καπνού. Αυτός ήρθε σε επικοινωνία με τον υποδιευθυντή των καπναποθηκών, ο οποίος δυστυχώς τον ενημέρωσε πως το εσωτερικό του κτιρίου είναι άδειο ( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 27-30).
• Σάββατο, 21 Νοεμβρίου, 6:10 μ.μ. → Λήψη φωτογραφικού υλικού, το οποίο απεικονίζει τις αφιερωματικές μαρμάρινες επιγραφές προς τιμήν των αδελφών Παπαστράτου. Οι προτομές αυτών λείπουν, καθώς οι δύο εξ' αυτών εκλάπησαν και ο Δήμος Αγρινίου αφαίρεσε και τις άλλες τρεις, για να μην γνωρίσουν την ίδια μοίρα ( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 31-35).
• Σάββατο, 28 Νοεμβρίου, 9:59 π.μ. → Λήψη φωτογραφικού υλικού, το οποίο απεικονίζει τον εξωτερικό και εσωτερικό χώρο των πρώτων καπναποθηκών Ηλιού, οι οποίες βρίσκονται σε άσχημη κατάσταση ( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 1-4).
• Τετάρτη, 9 Δεκεμβρίου, 6:00 μ.μ → Συνάντηση με την αξιότιμη κυρία Μαίρη Χρυσικοπούλου. Η συνάντηση έλαβε χώρα στο Λαογραφικό Μουσείο Αιτωλοακαρνανίας. Η κ. Χρυσικοπούλου με ξενάγησε στον χώρο του μουσείου, δείχνοντας μου το λαογραφικό υλικό του. Αναπτύξαμε συζητήσεις πολύπλευρων θεμάτων, μερικές εκ των οποίων αφορούσαν την δράση της ίδιας στον λαογραφικό τομέα, ενώ άλλες είχαν ως κέντρο ενδιαφέροντος την πολιτισμική πορεία του Αγρινίου.
• Δευτέρα, 22 Δεκεμβρίου, 5:15 → Πραγματοποιήθηκε μια δεύτερη συνάντηση με την κ. Μαίρη Χρυσικοπούλου, στην οικία της. Αυτή τη φορά, η συζήτηση μας είχε την μορφή συνέντευξης, καθώς μέσω ερωταποκρίσεων, η ίδια κλήθηκε να μας μεταγγίσει πολύτιμες γνώσεις, οι οποίες διαφαίνονται παραπάνω.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Πρώτες καπναποθήκες Ηλιού:

Προσωπικό φωτογραφικό αρχείο

Τοποθεσία: Αγρίνιο

Οδός: Μεσολογγίου 17

Ημερομηνία λήψεων: 28/11/2020

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2